Εικονικοί κόσμοι: Μύθοι και Φαντασία

Οι τεχνολατρικές προσεγγίσεις των ΤΠΕ βλέπουν τη χρήση των υπολογιστών στην εκπαίδευση (στον κλάδο των φιλολογικών μαθημάτων ειδικότερα) ως "επανάσταση". Σάμπως αυτό που καλούνται να κάνουν οι φιλόλογοι, όσον αφορά τη διδασκαλία των λογοτεχνικών "κειμένων" με τις ΤΠΕ, να μην έχει συμβεί ποτέ πριν. Καθώς μάλιστα στον χώρο της εκπαιδευτικής τεχνολογίας τα ονόματα χάνουν συχνά την επαφή τους με τα πράγματα και το πολιτικό τους κυρίως νόημα, οι αποπλαισιωμένες από τα ιστορικά τους συμφραζόμενα θεωρήσεις επιφυλλάσσουν για τους εκπαιδευτικούς την εξής παγίδα: αντί να αναγνωρίζεται ότι σε κάθε δεκαετία που περνά το πεδίο έρευνας και πρακτικής των ΤΠΕ εμπλουτίζεται με νέες γνώσεις όσον αφορά τη διδασκαλία του γραμματισμού, τις εξαιρετικά σύνθετες διαδικασίες εφαρμογής του και τους τρόπους με τους οποίους εφαρμόζεται και αξιολογείται διαχρονικά, συμπεραίνεται αυθαίρετα ότι η "νέα" αυτή γνώση έχει ολότελα αντικαταστήσει ή έχει υποσκελίσει τις συμβατικές (εντυπογραφικές) πρακτικές.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι απουσιάζουν οι ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα στα συμβατικά μέσα μετάδοσης και διδασκαλίας της γνώσης και τα ηλεκτρονικά. Όμως, η απόσταση από την υιοθέτηση των αρχών ενός σκληροπυρηνικού τεχνολογικού ντετερμινισμού, σύμφωνα με τις οποίες οι σχετικές διαφορές προσδιορίζουν απόλυτα και τους τρόπους με τους οποίους τα μέσα χρησιμοποιούνται, είναι μεγάλη. Για παράδειγμα, στην πλειοψηφία του οι τύποι της διαδραστικότητας που παράγονται με τα υπολογιστικά συστήματα είναι, για τους σχεδιαστές και τους προγραμματιστές, ένας τύπος αλληλεπίδρασης με τους άλλους ανθρώπους ακόμη και όταν αυτοί δεν είναι παρόντες. Γι’ αυτό, προκειμένου να είμαστε σε θέση να παράγουμε αποτελεσματικά διδακτικά συστήματα οφείλουμε να γνωρίζουμε τί ακριβώς συγκροτεί μια αποτελεσματική επικοινωνία ανεξάρτητα προς το μέσον της.

Προς αυτή την κατεύθυνση, οι Lave & Wenger, αναφερόμενοι στο ζήτημα της κατανόησης της τεχνολογίας της πρακτικής, παρατηρούν ότι αυτή η κατανόηση «δεν περιορίζεται στην εκμάθηση της χρήσης κάποιων εργαλείων, αλλά αποτελεί τρόπο με τον οποίο συνδέεται κανείς με την ιστορία της πρακτικής διαδικασίας και συμμετέχει αμεσότερα στην πολιτισμική της διάσταση».

Την αποκατάσταση της σημασίας της ιστορίας της πρακτικής διαδικασίας επιχειρεί η Beatricce Bittarello, στο άρθρο της Another Time, Another Space: Virtual Worlds, Myths and Imagination, με παράδειγμα ανάλυσης τους εικονικούς κόσμους (virtual words). Στηριζόμενη σε μεθοδολογικές προσεγγίσεις από διαφορετικούς, συγγενείς μεταξύ τους, κλάδους (των κλασικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών σπουδών), η ερευνήτρια υποδεικνύει πως το φανταστικό και το οπτικό -χαρακτηριστικά στοιχεία του εικονικού κόσμου- ανέκαθεν συνυπήρχαν, εξετάζοντας εικονικούς κόσμους στα αρχαία κείμενα ("έπος του Γκίλγκαμες", κήπο της Εδέμ της "Βίβλου", ομηρική Νέκυια της "Οδύσσειας", αρχαιοελληνική αγγειογραφία και τέχνη, "Αληθής ιστορία" του Λουκιανού), στη λογοτεχνία και τέχνη του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης (λ.χ. στη "Θεία Κωμωδία" του Δάντη, στον Ραμπελέ, στα "ταξίδια του Γκιούλιβερ"), και κυρίως στη νεότερη και σύγχρονη φανταστική γραμματεία και λογοτεχνία (Τόλκιεν, κ.ά).

Με ενδιάμεσο αντιπροσωπευτικό σταθμό, στα νεότερα χρόνια, τον κινηματογράφο, ο οποίος όχι μόνο απογειώνει το εικονικό θέμα (πρβλ. το "Metropolis" του Lang) αλλά και ο ίδιος συγκροτεί ένα εικονικό κόσμο, συγκρίνονται οι εικονικοί κόσμοι του κυβερνοχώρου και της προ-διαδικτυακής γραμματείας, για να υποδειχθεί ότι το συχνά διακρινόμενο και αντίπαλο ζεύγος, ανεξάρτητα από τα μέσα που χρησιμοποιεί κάποιος για να το προσεγγίσει, διαθέτει κοινό τουλάχιστον παρονομαστή: τον μυθικό χώρο.

Για τους φιλολόγους και τους κριτικούς της λογοτεχνίας ο μυθικός χώρος του εικονικού κόσμου στα λογοτεχνικά/θρησκευτικά κείμενα διαφέρει από τον χώρο της καθημερινής ζωής, είτε επειδή κατοικείται από τέρατα ή φανταστικά όντα είτε επειδή συμβαίνουν σ' αυτόν θαύματα, είτε επειδή οι συνήθειες των ανθρώπων στα εξωτικά αυτά μέρη είναι αλλόκοτες. Ύστερα, ο μυθικός, λoγοτεχνικός εικονικός κόσμος, ως ουτοπία ή δυστοπία, τοποθετείται κάπου μακριά, συχνά στα όρια ή τα έγκατα της γης, έτσι ώστε να προσεγγίζεται μετά από ένα επικίνδυνο, κατά κανόνα περιπετειώδες, ταξίδι, πολλές φορές ακόμη και με ασυνήθιστα μέσα (λ.χ. φτερωτά σανδάλια, όνειρο, μαγικό πλοίο, διαστημόπλοιο, πύλες που οδηγούν σε εναλλακτικούς κόσμους, κλπ).

Ο εικονικός κόσμος του κυβερνοχώρου μοιράζεται καταρχήν κοινά χαρακτηριστικά με αυτόν της λογοτεχνίας: υπο-κείμενοι κανόνες, αναπαραστάσεις χρηστών με τα "avatars", διαδραστικότητα σε πραγματικό χρόνο, τρισδιάστατοι και διαμοιραζόμενοι κόσμοι, αναφέρονται ως στοιχεία της διαδικτυακής εικονικής πραγματικότητας, ενώ εξίσου συχνές είναι οι θρησκευτικού τύπου δηλώσεις, που ορίζουν τον κυβερνοχώρο ως νέο "Παράδεισο" και "πύλη που βγάζει σε ένα νέο μαγικό και εναλλακτικό κόσμο". Ακόμη και ο όρος avatar στα ψηφιακά περιβάλλοντα είναι δάνειο από τη μυθολογία των ινδουιστών, σημαίνοντας την ενσάρκωση/επιφάνεια ενός θεού (ή θεάς). Στους διαδικτυακούς ενγένει εικονικούς κόσμους τελείται, όπως και στους προ-διαδικτυακούς, μια μυθοποιητική δραστηριότητα, μέσω του υπολογιστή τώρα, καθώς δημιουργούνται φανταστικοί και εδώ πολιτισμοί, που δεν υπάρχουν έξω από τον εικονικό κόσμο. Το κύριο στοιχείο τους είναι και εδώ η "εμπειρία" που δοκιμάζουν οι μέτοχοι δράστες του εικονικού κόσμου και οι σχέσεις τους που διαμορφώνονται on-line. Η εμπειρία αυτή, όπως και στον προ-διαδικτυακό εικονικό κόσμο της λογοτεχνίας, σχετίζεται με ολότελα συνηθισμένες πράξεις, εγκιβωτισμένες ωστόσο σε ένα εξαιρετικό περικείμενο.

Τελικά, κατά την Bittarello, οι εικονικοί κόσμοι (λογοτεχνικοί, οπτικοί / τεχνολογικοί) μας προσφέρουν τη δυνατότητα να διερευνήσουμε πιθανούς κόσμους και να αναδημιουργήσουμε πραγματικότητες μέσω της μυθοποίησης, εντάσσοντας στην καθημερινή και πραγματική εμπειρία μας αυτό που δοκιμάζουμε στον εικονικό κόσμο. Όπως και "τότε" έτσι και "τώρα" οι εικονικοί κόσμοι δεν είναι τόποι και τρόποι διαφυγής από την πραγματικότητα αλλά μια απόπειρα εμπλοκής με αυτήν: δεν θέλει, δηλαδή, κανείς να μεταφέρει τη ζωή του στο web όσο στο να πειραματιστεί σε αυτό το "αλλο" πεδίο της πραγματικότητας. Γι' αυτό μπορούμε να μιλάμε για μια διαδικασία "ώσμωσης" παρά για ένα μηχανιστικό διαχωρισμό ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες (την ψηφιακή και τη φυσική). Υπ΄ αυτή την έννοια οι εικονικοί κόσμοι αποτελούν χώρους δοκιμής, "άσκησης".

"Υπεργραμμική" μάθηση

Ο Timothy Hill στο επόμενο κείμενό του ("HypeRote? The Role of IT in Ancient Language Teaching") επισκοπεί αντιπροσωπευτικές λογισμικές εφαρμογές του διαδικτύου στη διδακτική των κλασικών γλωσσών (λατινικών και αρχαίων ελληνικών).

Αξιολογώντας επιλεκτικά το αρχαιογλωσσικό κυρίως υλικό του διαδικτύου, ο Hill επισημαίνει το φαινόμενο της "υπεργραμμικής μάθησης" (HypeRote learning): το συγκροτούν αφενός μηχανιστικού τύπου προγράμματα "πρακτικής και εξάσκησης" (πρβλ. τις ηλεκτρονικές γραμματοσυντακτικές ασκήσεις που παράγονται κυρίως με τις "ζεστές πατάτες") και αφετέρου παλαιάς κυρίως κοπής αρχαιογνωστικά βιβλία (εγχειρίδια και βοηθήματα), τα οποία έχουν πάρει ηλεκτρονική μορφή.

Οι δύο κύριες αυτές κατηγορίες υλικού, που κυριαρχούν σήμερα στο διαδίκτυο, ευθύνονται, κατά τον Hill, για το ότι η διδασκαλία των κλασικών γλωσσών με τις ΤΠΕ δεν παρουσιάζει καμία σημαντική διαφορά (no significant difference phaenomenon) σε σχέση με την αντίστοιχη που βασίζεται στα "παραδοσιακά" έντυπογραφικά μέσα. Το ίδιο ισχύει και για τα αρνητικά αποτελέσματα του αναπαραγόμενου με τους υπολογιστές αρχαιογλωσσικού φορμαλισμού, καθώς, όσο βαρετή είναι η κλίση ενός αρχαίου ρήματος με το μολύβι και το χαρτί, άλλο τόσο πληκτική είναι η πληκτρολόγησή του στον υπολογιστή.

Έτσι, αν και η ηλεκτρονική αρχαιογλωσσία ποσοτικά είναι άφθονη, η πραγματική, ποιοτική της συμβολή της στη διδασκαλία ελέγχεται μέχρι σήμερα εξαιρετικά φτωχή. Δικαιολογημένα, κατ΄ επέκταση, η ευφορία των αισιόδοξων φιλολόγων, που υπερασπίζονται τη διδασκαλία των αρχαίων με τις ΤΠΕ στα σχολεία και τα πανεπιστήμια, βρίσκεται αντιμέτωπη με την ουσιαστική απάθεια των σκεπτικιστικών και των ευκαιριακών χρηστών.

Η δημιουργική αξιοποίηση, κατά τον Hill, των υπολογιστών στη διδακτική των κλασικών γλωσσών είναι δυνατόν, παρά ταύτα, να αποβεί εξαιρετικά χρήσιμη, υπό την προϋπόθεση ότι βάζει στη σχετική συζήτηση το επόμενο διπλό ερώτημα: (α) Σε ποιες περιοχές η παραδοσιακή διδακτική των κλασικών γλωσσών έχει σήμερα αποτύχει; και (β) οι υπολογιστές μπορούν να καλύψουν αυτές τις προβληματικές περιοχές; Αντιστρέφοντας κάποιος το διπλό αυτό ερώτημα μπορεί να αναρωτηθεί: ποιες ακριβώς δυνατότητες των υπολογιστών μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα προβλήματα της αρχαιογνωστικής και αρχαιογλωσσικής μάθησης με τα παραδοσιακά μέσα;

Ο Hill καταλήγει ότι τρεις είναι οι δυνατότητες των υπολογιστικών εργαλείων, στις οποίες μπορεί να στηριχθεί η εμπράγματη ανανέωση της διδασκαλίας των κλασικών γλωσσών:
(1) η πολυμεσικότητα
(2) η συνδεσιμότητα, και
(3) τα υπερκείμενα.

Ζητούμενο ωστόσο παραμένει αν οι δυνατότητες αυτές, όταν μεταφράζονται σε ηλεκτρονικές εφαρμογές, φέρνουν κάτι ολότελα νέο και δημιουργικό στη διδασκαλία.

Ψηφιακή φιλολογία και λογοτεχνικές σπουδές

Τί κάνουν, και τί μπορούν να κάνουν, οι φιλόλογοι, όταν δουλεύουν με τους υπολογιστές; Εκτός από τις επιδειξιακές τους ενασχολήσεις με τα λογισμικά παρουσίασης, τη ματαιόδοξη τριβή τους με τα "εγκεκριμένα" εκπαιδευτικά λογισμικά (τα οποία έχουν αρχίσει να γίνονται αντικείμενο αρχαιολογικού πλέον ενδιαφέροντος), και την έκδοση ψηφιακών "φυλλάδων", χτίζουν και δημιουργικές γέφυρες ανάμεσα στις φιλολογικές και τις λογοτεχνικές σπουδές με την ψηφιακή τεχνολογία.

Οι συγγραφείς του τόμου A Companion to Digital Studies (επιμ. έκδ. από τους R. Siemens & S. Schreibman. Οξφόρδη: Blackwell 2008), μας διαφωτίζουν τουλάχιστον για τις προβληματικές σχέσεις των ανθρωπιστικών σπουδών με τα υπολογιστικά μέσα.

Part I: Introduction
1. Imagining the New Media Encounter

Part II: Traditions
2. ePhilology: When the Books Talk to Their Readers
3. Disciplinary Impact and Technological Obsolescence in Digital Medieval Studies
4. Knowledge will be multiplied : Digital Literary Studies and Early Modern Literature
5. Eighteenth-Century Literature in English and Other Languages: Image, Text, and Hypertext
6. Multimedia and Multitasking: A Survey of Digital Resources for Nineteenth-Century Literary Studies
7. Hypertext and Avant-texte in Twentieth-Century and Contemporary Literature

Part III: Textualities
8. Reading Digital Literature: Surface, Data, Interaction, and Expressive Processing
9. Is There a Text on This Screen Reading in an Era of Hypertextuality
10. Reading on Screen: The New Media Sphere
11. The Virtual Codex from Page Space to E-space
12. Handholding, Remixing, and the Instant Replay: New Narratives in a Postnarrative World
13. Fictional Worlds in the Digital Age
14. Riddle Machines: The History and Nature of Interactive Fiction
15. Too Dimensional: Literary and Technical Images of Potentiality in the History of Hypertext
16. Private Public Reading: Readers in Digital Literature Installation
17. Digital Poetry: A Look at Generative, Visual, and Interconnected Possibilities in its First Four Decades
18. Digital Literary Studies: Performance and Interaction
19. Licensed to Play: Digital Games, Player Modifications, and Authorized Production
20. Blogs and Blogging: Text and Practice

Part IV: Methodologies
21. Knowing: Modeling in Literary Studies
22. Digital and Analog Texts
23. Cybertextuality and Philology
24. Electronic Scholarly Editions
25. The Text Encoding Initiative and the Study of Literature
26. Algorithmic Criticism
27. Writing Machines
28. Quantitative Analysis and Literary Studies
29. The Virtual Library
30. Practice and Preservation Format Issues
31. Character Encoding
Annotated Overview of Selected Electronic Resources

Η προκείμενη έκδοση εμπλουτίζει και αναθεωρεί μια προηγούμενη προσπάθεια χαρτογράφησης του αναδυόμενου κλάδου των ανθρωπιστικών σπουδών που υποστηρίζεται από τα ψηφιακά μέσα: A Companion to Digital Humanities (επιμ. έκδ. από τους S. Schreibman, R. Siemens, & J. Unsowrth. Οξφόρδη: Blackweel, 2004).

Αρχαιογνωσία και Νεογνωσία

Την Πέμπτη 4-09-2008 πραγματοποιείται επιμορφωτικό σεμινάριο από τους συνεργάτες του προγράμματος "Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσσία στη Μέση Εκπαίδευση" στη σχολή Μωραΐτη (ώρα 10:000-14:00, αίθουσα Μουσικής). Τίτλος του σεμιναρίου: Αρχαιογνωσία και Νεογνωσία: Συγκρίσεις και συγκρούσεις.

Ακολουθεί το πρόγραμμα:

10.00-10.15 Χαιρετισμοί:
Χρυσάνθη Μωραΐτη- Καρτάλη, Αλέξης Δημαράς

10.15-10.35: Από την Αρχαιογνωσία στη Νεογνωσία:
Δ. Ν. Μαρωνίτης

10.35-10.55: Η αρχαία φιλοσοφία στο Σχολείο:
Γιώργος Ζωγραφίδης - Βασίλης Κάλφας

Δ ι ά λ ε ι μ μ α

11.45-12.05: Το εκπαιδευτικό κεφάλαιο της Ρώμης:
Θεόδωρος Παπαγγελής

12.05-12.25: Ο οικείος και ο ανοίκειος χαρακτήρας των αρχαίων. Το παράδειγμα του Ομήρου:
Λάμπρος Πόλκας

12.25- Επιλογικά σχόλια:
Δ. Ν. Μαρωνίτης

Σ υ ζ ή τ η σ η

Είσοδος ελεύθερη σε κάθε ενδιαφερόμενο.

Πώς γράφουμε πολυτονικά στο ιστολόγιο

Μπορούμε να γράψουμε πολυτονικά (λ.χ. αρχαία ελληνικά) στο ιστολόγιο τύπου blogger, όταν χρησιμοποιούμε τον Internet Explorer, ακολουθώντας τα εξής βήματα:

1. Ρυθμίζουμε τα Windows (λ.χ. τα XP), ώστε να εγκαταστήσουμε το πολυτονικό πληκτρολόγιο, και έτσι να μπορούμε να γράφουμε πολυτονικά στον υπολογιστή.
Σημείωση: Τα Windows XP διαθέτουν γραμματοσειρές Unicode (λ.χ. την Palatino Linotype), οπότε είμαστε σε θέση να γράφουμε πολυτονικά με αυτήν τη γραμματοσειρά σε έναν επεξεργαστή κειμένου. Εξυπακούεται επίσης ότι γνωρίζουμε πώς να χρησιμοποιούμε το πολυτονικό σύστημα γραφής με το πληκτρολόγιο.

2. Ενθέτουμε στο πρότυπο (template) του ιστολογίου (Επεξεργασία HTML), αν φυσικά έχουμε δικαίωμα πρόσβασης σε αυτό, τον επόμενο κώδικα css:
.polytonic {font-family: Palatino Linotype, Arial Unicode MS, Athena, Lucida Sans Unicode;}

3. Αποθηκεύουμε τις αλλαγές που κάναμε στο πρότυπο.

4. Για να δοκιμάσουμε αν δουλεύει η τροποποίηση που κάναμε στο πρότυπο, δημιουργούμε μια νέα ανάρτηση.

5. Στον χώρο του κειμένου της ανάρτησης γράφουμε τον επόμενο κώδικα:
<span lang="grc" class="polytonic">ήήήήήήή</span>

6. Στο διάστημα με τα ήήήήήήή, που περικλείεται στα span, γράφουμε το πολυτονικό κείμενο. Όπως φαίνεται στο επόμενο παράδειγμα:

Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ
πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε∙
πολλῶν δ’ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω,
πολλὰ δ’ ὅ γ’ ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυμόν,
ἀρνύμενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων.

7. Δημοσιεύουμε την ανάρτησή μας.

Σημειώσεις:
1. Όταν γράφουμε ανάμεσα στα span το πολυτονικό κείμενο (μπορούμε φυσικά και να το κολλήσουμε από έναν επεξεργαστή κειμένου) δεν βλέπουμε τους τόνους ή τα πνεύματα παρά μόνον αφού πρώτα δημοσιεύσουμε την ανάρτησή μας.
2. Οι πληροφορίες για τον κώδικα οφείλονται στην Θέσεις στο πληκτρολόγιο για τους τόνους, τα πνεύματα και τους συνδυασμούς τους.
3.3. Επίσης εξοικείωση με τα πολυτονικά παρέχεται στις Συνδέσεις για τις γραμματοσειρές που υπάρχουν σε αυτό το ιστολόγιο.
3.4. Οι τροποποιήσεις στον κώδικα του ιστολογίου απαιτούνται μόνο όταν χρησιμοποιούμε τον Internet Explorer.